Aziz hamkasblar, o‘quvchilar va izlanish yo‘lida bo‘lgan har bir kishi! Men 20 yildan ortiq muddat davomida uzluksiz ta’lim-tarbiya sohasida faoliyat yuritib kelayotgan o‘qituvchi sifatida sizlar bilan o‘z tajribamni baham ko‘rmoqchiman. Bu maqolada hozirgi zamon texnologik vositalardan biri bo‘lgan ChatGPT.uz bepul platformasi haqida suhbatlashamiz. Bilamizki, zamonaviy ta’lim jarayonida farzandlarimizni mustaqil fikrlay oladigan, ijodiy yondashadigan va hayotga tayyorlaydigan o‘qitish uslublarini izlash doimiy jarayon hisoblanadi.

Shu o‘rinda, internetdagi turli texnologik dasturlar, xususan sun’iy intellekt asosida ishlaydigan chat-botlar, referat va insho yozishdagi yordamchi vosita sifatida katta ahamiyatga ega.

1. “ChatGPT.uz bepul sayti yordamida referat va insho tayyorlash”

Kun sayin ilm-fan va texnologiyalarning rivojlanishi o‘qituvchilarga ham, o‘quvchilarga ham yangi imkoniyatlar yaratib bermoqda. Avvallari referat yoki insho tayyorlashda javon-javon kitoblarni titkilash, yozuv mashinkasida yoki kompyuterda yozish, so‘ng takror-takror tuzatish jarayonlari juda ham ko‘p vaqtni olardi. Internet rivojlanishi, turli matn muharrirlari, elektron kitoblar, qidiruv tizimlari bu jarayonni ancha yengillashtirgan edi. Endilikda esa ChatGPT.uz kabi sun’iy intellekt vositalari yordamida yanada tezroq va sifatliroq natijalarga erishish imkoniga egamiz.

 

Ammo shu bilan birga, ta’lim jarayonida akademik halollik, mustaqil izlanish va intizom kabi tamoyillarni unutmasligimiz zarur. ChatGPT.uz kabi vositalar o‘z-o‘zidan ijodkor o‘quvchi yoki talabani tarbiyalamaydi, balki unga yo‘nalish beradi, zamonaviy metodlarni o‘zlashtirishga ko‘maklashadi. O‘qituvchi sifatida bizning vazifamiz – texnologiyaning yaratilgan imkoniyatlaridan to‘g‘ri va oqilona foydalanishni o‘quvchilarga o‘rgatishdir. Quyida o‘z tajribam, pedagogik kuzatuvlarim hamda ekspert sifatidagi mulohazalarimi sizlarga bayon qilmoqchiman.

2. Referat: Ta’rif, maqsad va ahamiyat

2.1 Referat nima?

Referat bu – ma’lum bir mavzu bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlarni ma’lum tartibda bayon etish. Referat yozish jarayonida o‘quvchilar mavzuni chuqur o‘rganishi, manbalarni topishi, tahlil qilishi va muhim qismlarini ajratib ko‘rsatishi kerak bo‘ladi. Bu jarayon o‘quvchining mustaqil fikrlashini, matnni tahlil qilish ko‘nikmasini va ma’lumotlarni tizimli ifodalash qobiliyatini rivojlantiradi.

2.2 Referatning maqsadi

• Mavzuni chuqur o‘rganish: O‘quvchi ma’lumotlarni to‘plash, tartibga solish va xulosa qilish orqali muayyan mavzu bo‘yicha bilimini kengaytiradi.
• Mustaqil fikrlash: Referat yozishda o‘quvchi har xil manbalarni taqqoslaydi, o‘z nuqtai nazarini bildiradi va tahlil jarayonida o‘zining xulosaga kelish yo‘lini rasmiylashtiradi.
• Akademik yozuv ko‘nikmalarini rivojlantirish: Talabalar yoki o‘quvchilar mustahkam dalillarni keltirish, iqtiboslar bilan ishlash, manbalarni ko‘rsatishni o‘rganadilar.

2.3 Referat yozishda o‘qituvchining vazifasi

O‘qituvchi referat tayyorlash jarayoniga rahbarlik qiladi. Ya’ni mavzuni to‘g‘ri tanlash, mavzuga oid manbalar bilan tanishtirish, ish rejasini tuzishga yo‘naltirish, shuningdek, natijani baholash kabi bosqichlarni bajonidil nazorat qilib boradi. Eng muhimi, o‘qituvchi o‘quvchilarga mavzuga ijodiy yondashish, yangiliklar topish, an’anaviy manbalarni ham, zamonaviy texnologiyalarni ham uyg‘unlashtirgan holda izlanish olib borish bo‘yicha ko‘rsatmalar berishi kerak.

3. Insho: Ta’rif, maqsad va ahamiyat

3.1 Insho nima?

Insho bu – adabiy yoki ilmiy-ijodiy janr bo‘lib, muallifning shaxsiy nuqtai nazari, tuyg‘ulari va mulohazalarini erkin ifodalaydigan ijodiy ishdir. Inshoda o‘quvchi yoki talaba mavzuni faqat ma’lumot sifatida emas, balki uning xususiyatlarini, mavzu bilan bog‘liq hissiyotlarini, mulohazalarini bayon etadi. Adabiy insholar ko‘proq badiiy uslubda yozilsa, ilmiy-insho, hujjatli insho, tahliliy insho kabi turlari ham mavjud.

3.2 Insho yozishning maqsadi va ahamiyati

• Fikrlash doirasini kengaytirish: O‘quvchi muayyan mavzuga o‘z munosabatini bildirar ekan, mavzuda ilgari surilgan g‘oyalarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tahlil qilib ko‘radi.
• Nutqni rivojlantirish: Insho ustida ishlash, milliy tilda, adabiy uslubda va ravon ifodalash ko‘nikmasini shakllantiradi.
• Mustaqil ijod qilish: Insho – ijodning maydoni. Unda o‘quvchi tasavvurning kengligiga, til boyligiga tayanadi, ifodalar musiqiyligi, so‘z tanlashdagi didini sinovdan o‘tkazadi.

3.3 O‘qituvchining o‘rni

Insho mavzusini tanlashdan tortib, uni rasmiylashtirish uchungacha bo‘lgan bosqichlarda o‘qituvchining maslahati juda muhim. Mavzuni tanlashda, savol-g‘oyalar berish orqali o‘quvchini yangi kashfiyotlarga chorlovchi yo‘naltirish o‘qituvchining asosiy vazifasidir. Shuningdek, inshodagi ijodiy unsurlarni, hissiy boylikni to‘g‘ri namoyish etishda o‘qituvchi baholash mezonlarini aniq bayon qilishi, o‘quvchida ijodiy erkinlik hamda mas’uliyat hissini uyg‘otishi zarur.

4. ChatGPT.uz bilan tanishuv

4.1 ChatGPT.uz nima?

Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan yaratilgan ChatGPT.uz – sun’iy intellekt tizimiga ega bo‘lgan, matnli so‘rovlar orqali barcha turdagi savol-javob, tahlil, tavsiya kabi funksiyalarni amalga oshiruvchi bepul onlayn platforma. Unga o‘zbek tilida savollar yo‘llash, izohlar berish yoki mavzu bo‘yicha ma’lumot so‘rash orqali javoblar olamiz. Referat, insho yoki maqola yozishda davriy matnlar, izohlovchi matnlar yoki ilmiy tahliliy materiallarning qorishmasini yaratishga ko‘maklashadi.

4.2 ChatGPT.uz xizmatining afzalliklari

1. Tezkorlik: Bir necha soniyalar ichida mavzu bo‘yicha kerakli asosiy g‘oyalar yoki rejani olish mumkin.
2. Bepul foydalanish: Moliya sarflash talab etilmasligi ham o‘quvchi, ham o‘qituvchi uchun katta yengillikdir.
3. Turli mavzular bo‘yicha ma’lumot: Adabiy, ilmiy, tarbiyaviy, texnik mavzular bo‘yicha keng qamrovli ma’lumot taqdim etishi.
4. Til to‘siqlarini yengish: O‘zbek tilidan tashqari, boshqa tillarda ham savollar berish hamda javoblar olish imkoniyati mavjud.

4.3 ChatGPT.uz imkoniyatlaridan foydalanish bosqichlari

1. Mavzuni aniq ifodalash: “Falon mavzuda referat uchun asosiy g‘oyalar” yoki “Falon mavzu bo‘yicha insho rejasini tuzib bering” kabi aniq topshiriqlar beriladi.
2. Berilgan javobni tahlil qilish: ChatGPT.uz taklif etgan g‘oyalar yoki rejalar batafsil o‘rganiladi, tanqidiy baho beriladi, zarur bo‘lsa tuzatishlar kiritiladi.
3. Mustaqil tarzda boyitish: Olingan javob asosida qo‘shimcha adabiy manbalar, statistik ma’lumotlar yoki shaxsiy kuzatuvlar bilan ishni to‘ldirish muhim. Shunda yozilgan matn yangicha ko‘rinish oladi.
4. Plagiatdan saqlanish: Tayyor matnni hech qanday o‘zgartirishsiz ko‘chirib olish akademik halollikka zid ekanini unutmasligimiz lozim. Platforma beradigan javobni asos, yo‘l-yo‘riq sifatida qabul qilib, uni mustaqil tahrir qilish, qo‘shimchalar kiritish zarur.

5. O‘qituvchi sifatidagi shaxsiy tajribam

5.1 Ilk tajriba: O‘quvchilarga yangi uslubni tanishtirish

Men sinfimdagi o‘quvchilarga dastlab ChatGPT.uz haqida aytganda, ularning qiziqishi juda yuqori bo‘ldi. Aksariyat o‘quvchilar “Bu mashina referat yoki insho yozib bera oladimi?” degan hayratli savollar bilan murojaat qilishdi. Men ularga, bu asbob o‘quvchilarning izlanishlariga, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qilishi mumkinligini tushuntirdim. Lekin har bir o‘quvchi buni faqat ko‘chirib olish manbai emas, balki o‘zATgan fikrlarni taqqoslash, yangicha g‘oya ishlab chiqish, o‘zining xulosa qilish ko‘nikmasini shakllantirish yo‘lida foydalanishi kerakligini ta’kidlashim lozim bo‘ldi.

5.2 Amaliy mashg‘ulot: Sinfda ChatGPT.uz bilan ishlash

Bir kuni sinf mashg‘ulotida “Tabiatni asrash – insoniyat kelajagi” mavzusida insho yozish topshirig‘ini berdim. Dastlab o‘quvchilarga:

1. Mavzuga oid 5 ta asosiy g‘oyani ChatGPT.uz orqali so‘rab olish.
2. Olingan g‘oyalarni tahlil qilib, o‘z nuqtai nazarini qo‘shish.
3. Insho rejasini tuzish.
4. O‘z fikrlarini sodda, lekin aniq tarzda ifodalab, matn yozish.

Ular ChatGPT.uz dan “Tabiatni asrash” bo‘yicha bir necha asosiy iqtiboslar va dalillarni oldilar, lekin ishning so‘ngi bosqichida har bir o‘quvchi o‘z shaxsiy kuzatuvlari, oilaviy tajribasi, mahalladagi ekologik holat, maktab atrofidagi tabiatni saqlash bo‘yicha tadbirlar to‘g‘risida qo‘shimcha ma’lumot kiritishdi. Natijada, 20 nafardan ortiq o‘quvchining har biri o‘ziga xos, betakror matn yaratdi. Vazifa admoni bir xil bo‘lsa-da, yakuniy natija turli badiiy va ilmiy mazmunda bo‘ldi.

5.3 O‘quvchilarning mulohazalari

Mazkur uslub, avvalo, o‘quvchilarga aniq manba izlash va topilgan ma’lumotni birlashtirish qobiliyatini o‘rgatadi. ChatGPT.uzdan olingan g‘oyalarni yoqlash yoki rad etish, ularga o‘z nuqtai nazarlarini qo‘shish – bu jarayon o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga undaydi. Albatta, har doim ham sun’iy intellekt bergan ma’lumot to‘liq ishonchli bo‘lmasligi mumkin, ammo bu o‘qituvchiga “Nima uchun berilgan javob noto‘g‘ri yoki to‘g‘ri?” degan savolni berib, o‘quv bilan muloqotni chuqurlashtirish imkonini beradi.

 

6. ChatGPT.uz yordamida referat va insho yozishdagi bosqichlar

6.1 Mavzuni aniqlashtirish

Avvalo, referat yoki inshoga tegishli mavzu to‘g‘ri va aniq qo‘yilishi muhim. O‘qituvchi sifatida men doim o‘quvchilarga tavsiya beraman: “ChatGPT.uz da mavzuingizni aniq bayon eting, shu mavzudagi asosiy savollaringiz yoki qarama-qarshi nuqtalar bo‘lsa, so‘rang. Chunki mavzu ne qadar aniq bo‘lsa, javob ham shunchalik dolzarblikka yaqin bo‘ladi.”

6.2 Ilmiy-tadqiqiy manbalarni izlash

Sun’iy intellektning yetukligi – u turli xil veb-manzillar, kitoblar, maqolalar va ilmiy jurnallarga oid ma’lumotlar bazasiga tayanishida namoyon bo‘ladi. Masalan, “Toshkent shahar ekologiyasi” mavzusida referat yozmoqchi bo‘lsangiz, ChatGPT.uz’dan ushbu mavzudagi statistik ma’lumotlar, dolzarb muammolar yoki so‘nggi yangiliklar bo‘yicha tavsiyalar olishingiz mumkin. Ammo olingan ma’lumotni albatta mustaqil tekshirish kerakligini o‘z tajribamda qayta-qayta ta’kidlayman. Chunki ayrim hollarda chatbotlar noto‘g‘ri yoki eskirgan ma’lumotlarni ham taqdim etish ehtimoli bor.

6.3 Reja tuzish va matn strukturasini shakllantirish

Reja – bu har qanday ilmiy yoki badiiy matnning “skeleti”dir. ChatGPT.uz dan “Reja tuzib bering” deb so‘raganingizda, dastlabki tuzilmani olishingiz mumkin. Biroq, men doim bu rejani o‘z maqsad va ijodiy g‘oyalarimga mos ravishda o‘zgartirishga harakat qilaman. Shunga ko‘ra, o‘quvchilarimga ham shunday deyman: “Yasalgan reja – bu yo‘l-yo‘riq, ammo uni o‘zlaringizning fikrlaringiz bilan boyitib, kerak bo‘lsa, qisman buzib qayta tiklang. Shundagina ish o‘zingizga xos qiyofa oladi.”

6.4 Matnni yozish va tahrir qilish

ChatGPT.uz asosiy g‘oyalarni yoki dalillarni aniq ko‘rsatib berishi mumkin. Shunga asoslanib, matnni o‘quvchi o‘z uslubida, shaxsiy mulohazalarini qo‘shgan holda yozadi. Tahrir jarayonida esa mazmuniy takrorlar, uslubiy kamchiliklar, imlo xatolarini tuzatish, manbalarga murojaat qilish va iqtiboslarni to‘g‘ri ko‘rsatish muhimdir.

6.5 Yakuniy xulosa va taqdimot

Referat yoki inshoning oxirida umumiy yakuniy xulosa taklif etiladi. Eng muhim holat – qo‘yilgan mavzuning to‘g‘ridan-to‘g‘ri javobi, kutilgan natija va shaxsiy munosabatdir. Agar ish jamoa oldida taqdimot sifatida bo‘lsa, ChatGPT.uz taklif qilgan asosiy punktlarni slayd yoki plakat shaklida ko‘rsatish ham mumkin. Muhimi, har bir raqam va dalilga alohida e’tibor qilish, agar iloji bo‘lsa, dalillarni tasdiqlovchi manbalarga ishora berish kerak.

7. ChatGPT.uz yordamida ishlashda xavflar va ularga yechim

7.1 Plagiat

Plagiat, ya’ni tayyor matnni nusxa ko‘chirib olish – ta’lim jarayonidagi eng salbiy odatlardan biri. Kimdir ChatGPT.uz’da chiqqan matnni to‘liq ko‘chirib olsa, bu uning ijodiy o‘sishiga putur yetkazadi. Qolaversa, bunday ish akademik axloqqa ham, qonun va qoidalarga ham zid. Shu bois, men o‘quvchilarga matnni butunlay ko‘chirmasdan, balki berilgan javobni mulohaza qilish, o‘z tahlili, qaysi manbalardan foydalangani haqida gapirishni, iqtibos bo‘lsa, albatta, manbasini ko‘rsatishni o‘rgataman.

7.2 Sun’iy intellekt xatolari

Sun’iy intellekt dasturlari doim ham mukammal emas. Ba’zan ular noto‘g‘ri manbaga tayanishi, mavhum yoki aniq bo‘lmagan javoblar berishi mumkin. Bu holatda biz, o‘qituvchilar, o‘quvchilarning diqqatini “Agar savol noto‘g‘ri yoki ikki ma’noli berilsa, javob ham xuddi shunday bo‘lishi mumkinligiga” qaratishimiz lozim. Shuning uchun doim takroriy tekshiruv, boshqa manbalardan verifikatsiya qilish lozim.

7.3 Tanqidiy fikrlashning susayishi

ChatGPT.uz juda qulay va tezkor yordamchi. Tez-tez undan foydalanish akasiga o‘quvchilarning mustaqil o‘ylash, tanqidiy fikrlash, savollarni o‘zlari shakllantirish ko‘nikmalari susayishi ham mumkin. Pedagog sifatida, men o‘quvchilarimga texnologiyaga ortiqcha tayangan holda, barcha savollarning tayyor javobini olishga intilmasdan, har doim mulohaza yuritish, mustaqil topish yo‘lini izlashi zarurligini doimiy eslatib turaman.

8. Maqola yoki inshoni boyitish usullari

8.1 Shaxsiy tajriba

Sun’iy intellekt ham insonning ruhiy kechinmalarini, xotiralarini, his-tuyg‘ularini to‘la his qila olmaydi. Shu sababli, istalgan inshoni ana shu hissiy boylik bilan to‘ldirish uchun muallifning o‘zi bosh qahramondir. Masalan, “Ona tabiat bilan bolalik xotiralarim” mavzusida insho yozayotganda, o‘quvchi shaxsiy kuzatuvini albatta qo‘shishi, “dadam bilan birga o‘rmon sayriga chiqqan kunlar”ni eslashi, ko‘rgan manzaralari haqida yozishi mumkin. Bunday uslub inshoni yanada samimiy va o‘qishli qiladi.

8.2 Iqtiboslar va rasmlar

ChatGPT.uzdan mavzu bo‘yicha mashhur shaxslarning fikrlarini, adabiy asarlardan iqtiboslarni so‘rab olish mumkin. Ammo manbani tekshirish, asl matnga murojaat qilish zarur. Shuningdek, bugungi kunda matnlarimizni grafik yoki tasviriy ma’lumotlar bilan boyitish hamisha foydali. Eslatib o‘tamiz, referatlarda ilmiy jadvallar, diagrammalar, inshoda esa oddiy rasmlar, suratlar mahorat bilan kiritilsa, matnga aniqroq va go‘zalroq tus beradi.

8.3 Mahalliy misollar

Yana bir muhim jihat – o‘quvchilarning yashab turgan atrof-muhitidan kelib chiqqan holda misollar keltirish. Masalan, “Mening mahallamdagi ijtimoiy muammolar” yoki “Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda suv resurslaridan foydalanish” mavzusida yozilgan referat o‘quvchilarga atrofidagi muammolarni ko‘rish, yechim izlash, real misollar orqali mavzuni chuqurroq tushunish imkonini beradi. ChatGPT.uz bu borada ma’lumotni umumiy ko‘rinishda berishi mumkin, ammo muayyan hudud yoki voqea haqida eng yaxshi biladigan inson – o‘quvchining o‘zi yoki atrofidagilar. Shuning uchun, chat-botdan olingan umumiy ma’lumotni real hayotiy misollar bilan bog‘lash, ijodkorlikni kuchaytiradi.

9. O‘qituvchi uchun metodik tavsiyalar

9.1 O‘quvchilarga yo‘naltirilgan ko‘rsatmalar

• Savol tuzishni o‘rgatish: ChatGPT.uz dan to‘g‘ri javob olish uchun savol aniq bo‘lishi kerak. Masalan, “XX asr o‘zbek adabiyotining yirik namoyandalari kimlar?” deya savol berish o‘rniga, “XX asrning birinchi yarmida o‘zbek she’riyatiga qanday ijodiy oqimlar ta’sir ko‘rsatgan?” deb so‘rash.
• Javoblarni tahlil qilish: Berilgan ma’lumotni o‘quvchi adabiy, ilmiy yoki mantiqiy me’yorlarga solishtirishi, qabul qiladigan va qilmaydigan tomonlarini ajratishi kerak.
• O‘z so‘zlari bilan ifodalash: Tayyor javobni o‘quvchi faqat ko‘chirib olmasdan, qayta ishlab chiqsin, o‘z fikrini kiritib, qayta yozsin. Bu ko‘nikma ijodiy rivojlanishni ta’minlaydi.

9.2 Baholash mezonlari

O‘qituvchi sifatida, men referat yoki inshoni baholash jarayonida quyidagi mezonlarga e’tibor beraman:

1. Mavzuga moslik: Mavzudagi asosiy savollarga javob bormi?
2. Mustaqil fikr va original yondashuv: Matn asosan sun’iy intellekt tomonidan emas, muallifning o‘zi tomonidan boyitilganmi?
3. Ixtiyoriy adabiy-uslubiy ohang: Insho yoki referat stil jihatdan mosmi, til boyligi bormi?
4. Dalil va manbalar aniqmi: Matnda keltirilgan sonlar, faktlar, iqtiboslar qaysi manbalarga tayanadi?
5. Matnning tuzilishi: Kirish, asosiy qism va xulosa o‘quvchida to‘liq tasavvur uyg‘ota oladimi?

9.3 Integratsiyalashgan darslar

Ba’zan, adabiyot darslari bilan informatika yoki texnologiya darslarini uyg‘unlashtirish ham katta natija berishi mumkin. Masalan, informatika darsida ChatGPT.uz’dan qanday foydalanish ko‘rsatilar, keyin esa adabiyot darsida ushbu texnologiya yordamida tahliliy matnlar yoki konspektlar tuzish topshirig‘i berilishi mumkin. Bunday parallel mashg‘ulotlar o‘quvchilarda bir mavzuni turli fanlar orqali chuqur o‘rganish hissini uyg‘otadi.

10. Ekspert sifatidagi tahlil

10.1 ChatGPT.uz – yordamchi vosita, ammo o‘qituvchi – yo‘lboshchi

Sun’iy intellekt tizimi qanchalik rivojlanmasin, o‘quvchilarning qalbini, ijodiy fikrlash qobiliyatini tarbiyalashda o‘qituvchining hissasi ulkan. ChatGPT.uz bu borada bir qulay ko‘makchi xolos. O‘qituvchining vazifasi – texnologiyadan to‘g‘ri foydalanish madaniyatini shakllantirish, o‘quvchi tafakkurini chegara bilmas yaratuvchanlikka jalb qilishdir.

10.2 Mustaqil izlanish ahamiyati

Men pedagog sifatida o‘quvchilarning mustaqil izlanishi, adabiy va ilmiy manbalarni bevosita o‘rganishi, tirik hayotiy misollar bilan ishlashini eng samarali o‘rganish usuli deb bilaman. ChatGPT.uz tanlangan mavzu bo‘yicha umumiy ma’lumot beradi, ammo o‘zi faktlarni 100% garantiya bilan bermaydi. Demak, har bir javobni tanqidiy baholash, xulosa chiqarish – bu jarayon mustaqil izlanish talab qiladi.

10.3 Insho va referat yozishdagi ijodiy jarayon

Insho va referatlar, asosan, adabiy ijod, ilmiy chuqurlik va shaxsiy kuzatuvlarning qorishmasi sifatida yuzaga chiqadi. Agar biz bu jarayonni sun’iy intellekt zimmasiga to‘liq yuklasak, o‘zimizning ijodiy qobiliyatimiz, mustaqil tafakkurimiz ravnaqi cheklanishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchiga misol tariqasida ChatGPT.uz’dan qanday yo‘nalish olishni, lekin o‘z ijodingni ham kiritishni uqtirishi lozim.

11. Hayotiy misollar: O‘qituvchi ko‘zi bilan

11.1 Muvaffaqiyatli ish namunasi

Amaliy mashg‘ulotlarimdan birida, 11-sinfda “Global isishning O‘zbekistonga ta’siri” mavzusida referat yazishni topshirdim. O‘quvchilardan ba’zilari ChatGPT.uz’da global isishga oid aniq raqamlar, o‘zbek olimlarining izlanishlari haqidagi ma’lumotlarni oldi. Jarayonda ular xato bir manbadan olingan “statistik ma’lumot”ni keltirib, qisman noto‘g‘ri raqamlar bilan ishlayotgani ma’lum bo‘ldi. Shunda men “Bu raqamni qay manbadan olding?” deb so‘radim va ChatGPT.uz ma’lumotining real hayot bilan mos kelmasligini ko‘rsatib, o‘quvchilarga hukumatning rasmiy ekologik hisobotlari, ilmiy maqolalar va mahalliy yangiliklar saytlari bilan taqqoslashni tavsiya qildim. Yakuniy natijada, ular xalqaro tashkilotlar hisobotlarini ham o‘rganib, xatosini to‘g‘rilab oldi. Nega bu holatni muvaffaqiyat deb atayman? Chunki o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash va mustaqil verifikatsiya qilish ko‘nikmasi shakllana boshladi, chatbot ma’lumotini ham sinchiklab tekshirish saboqlari qoladi.

11.2 Natijasi past ish namunasi

Boshqa sinfda esa “Mening sevimli adibim” mavzusida insho berildi. 2-3 nafar o‘quvchi ChatGPT.uz’ning javobini deyarli o‘zgartirmasdan topshirishdi. Buning natijasida matnda ba’zi adibning tarjimai holiga doir xato yoki mos kelmaydigan fikrlar, uslubiy xilma-xilliklar paydo bo‘ldi. Natijada, inshoning sifati past bo‘ldi, o‘quvchilarning bilim tekshiruvi, ijodiy faolligi pasayib ketdi. Men bu ishni past baholadim va o‘quvchilarga xatolarini tushuntirib, ularni qayta yozishga yo‘naltirdim. Demak, ChatGPT.uz’dan qoidaga zid, noto‘g‘ri yoki lozim darajada ijodiy ishlovsiz foydalanganlik amaliy ko‘nikmani rivojlantirmas ekan.

12. Xulosa

Yuqorida bayon qilinganlarning barchasi shuni ko‘rsatadiki, ChatGPT.uz kabi sun’iy intellekt vositalari biz, o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun katta yordamchi ekanligi shubhasiz. Biroq, texnologiya o‘zi ta’lim mazmunini 100% to‘ldira olmaydi, balki ijodkor inson, diqqati sust bo‘lmagan ziyoli uchun ajoyib qurol vazifasini bajaradi. O‘quvchilarga mavzu bo‘yicha tezkor ma’lumot olish, reja tuzish, g‘oyalarni tizimlashtirishda ChatGPT.uz ayni muddao. Lekin, plagiat tahdidi, noto‘g‘ri ma’lumot yoki tanqidiy fikrlashning so‘nishi kabi muammolar ham borki, bu jihatlar hamisha nazoratda bo‘lishi lozim.

Shu nuqtayi nazardan, o‘qituvchi – eng avvalo, shaxsiy namuna ko‘rsatadigan, texnologiyadan foydalangan holda izlanish, ilmiy-ijodiy jarayonni to‘g‘ri tashkil etadigan rahbar bo‘lishi kerak. Yaxshi natijalarga erishishimiz uchun:

• ChatGPT.uzdan samarali foydalanishni avvalo o‘qituvchining o‘zi puxta o‘rganishi;
• O‘quvchilarga mavzuni to‘g‘ri ifoda etish, qiziqarli savollar berish, o‘z fikrini bayon etish, manbalarga ishora qilish kabi eng muhim akademik ko‘nikmalarni singdirish;
• Jarayonni doimiy nazorat qilish, o‘quvchilarning texnologiyaga ishonchini suiste’mol qilmaslik va noto‘g‘ri yo‘nalishga kirib ketishining oldini olish;
• Insho yoki referat tugagach, yakuniy ishni chuqurlashtirilgan tahlil qilib, baholash jarayonida o‘quvchilarning mustaqil fikri, ijodiy yondashuvi, adabiy tilni qanchalik o‘zlashtirganini inobatga olish ­– bular akademik va tarbiyaviy jihatdan yuqori samaradorlik beradigan tamoyillardir.

Qisqasini aytganda, ushbu maqolada yoritilgan tajribalar, misollar va tavsiyalar asosida xulosa qilish mumkinki, ChatGPT.uz referat hamda insho yozish jarayonini yengillashtirish, o‘quvchilarni xabardor qilish va ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish bo‘yicha qulay imkoniyat yaratadi. Biroq, bu imkoniyatni ma’naviy va akademik halollikka rioya etgan holda ishlatish, o‘z-o‘zini rivojlantirishga yo‘naltirish har bir pedagogning vazifasidir.

Keyingi avlodga zamonaviy, interaktiv va ijodiy ta’lim berishda barchamizga omad yor bo‘lsin! Hamma izlanishlarga qodir bo‘lin, texnologiyadan iloji boricha foyda oling, lekin shaxsiy mehnat va ijodiy nigohni har doim ustun qo‘ying. Ta’lim sifatini yangi bosqichga olib chiqishda har bir pedagogning hissasi beqiyos, zero, o‘qituvchi qalblarni yoritishga mas’uldir.